Ε, ε

Το πέμπτο γράμμα του ελληνικού, του λατινικού και των νεότερων ευρωπαϊκών αλφαβήτων. Προήλθε από το πέμπτο γράμμα του φοινικικού αλφαβήτου  που απέδιδε τον δασύ φθόγγο He (= θυρίδα). Ενώ όμως στο συλλαβογραφικό φοινικικό αλφάβητο το He είχε συμφωνική αξία, οι αρχαίοι Έλληνες το χρησιμοποίησαν για να παραστήσουν το φωνήεν Ε, και για την απόδοση του δασέως φθόγγου Η χρησιμοποίησαν το Η (heth - ήτα). Το Ε γραφόταν με διάφορους κατά τόπους τρόπους, με 3-5 κεραίες στραμμένες προς τα δεξιά ή τελείως ιδιόρρυθμα σαν (Σικυών) ή (Μέγαρα) ή και όμοιο με το σημερινό. Δήλωνε αρχικά το μακρό () και το βραχύ () Ε. Αργότερα, όμως, με τη σίγηση του δασέως φθόγγου h, το Η χρησιμοποιήθηκε για να αποδώσει το . Έτσι το Ε απέδιδε μόνο το βραχύ καθώς και τον φθόγγο (νόθο δίφθογγο), που προερχόταν από συναίρεση ή αντέκταση· π.χ. σε αττικές επιγραφές το ρήμα φιλείτε αποδίδεται ως ΦΙΛΕΤΕ και το ρήμα ειμί ως EMI. Τέλος, μετά την εισαγωγή του μικρασιατικού ιωνικού αλφαβήτου (403 π.Χ.) στην Αθήνα και την πανελλήνια επικράτησή του, το Ε χρησιμοποιήθηκε μόνο για την παράσταση του . Στα αλφάβητα όμως των Ελλήνων αποίκων της νότιας Ιταλίας το Ε εξακολουθούσε να έχει διπλή αξία (,), ενώ το Η το χρησιμοποιούσαν για τη δήλωση του πνεύματος. Κατά συνέπεια, οι Λατίνοι, που πήραν το αλφάβητό τους από τους Έλληνες της νότιας Ιταλίας, χρησιμοποίησαν το Η για να δηλώσουν το δασύ φώνημα h και το Ε για να αποδώσουν τόσο το βραχύ όσο και το μακρό e. Φωνητικά το Ε, όσον αφορά το άνοιγμα της στοματικής κοιλότητας που απαιτείται, ανήκει στα ενδιάμεσα φωνήεντα, επειδή για να παραχθεί χρειάζεται λιγότερο άνοιγμα, από όσο χρειάζεται για να παραχθεί το ο, αλλά περισσότερο από το ι. Όσον αφορά τον τύπο άρθρωσης ανήκει στα ουρανικά φωνήεντα, επειδή κατά την παραγωγή του το μπροστινό τμήμα της γλώσσας υψώνεται προς τον ουρανίσκο. Οι διάφορες διαβαθμίσεις στο άνοιγμα του στόματος για την παραγωγή του φθόγγου Ε οδηγούν σε διαφοροποιήσεις, οι οποίες φτάνουν από το ανοιχτό e, που πλησιάζει το α, έως το κλειστό e, που πλησιάζει το ι. Έτσι στην αρχαία ελληνική γλώσσα το Ε, ανάλογα με τα γειτονικά γράμματα και το αν ανήκε σε τονιζόμενη ή άτονη συλλαβή, μετατράπηκε σε α ι ή αφομοιώθηκε με άλλα φωνήεντα. Στη νεοελληνική γλώσσα το Ε έμεινε βασικά απαθές με μόνη εξαίρεση κάποια ιδιώματα, όπου το άτονο εαι μετατράπηκε σε ι (παιδί > πιδί, σύρθηκε > σύρθηκι). Το νεοελληνικό Ε είναι μάλλον ανοιχτό και μέσης χρονικής διάρκειας. (Μουσ.) Στη μουσική σημειογραφία που χρησιμοποιούν οι Άγγλοι και οι Γερμανοί το Ε αντιστοιχεί στον μουσικό φθόγγο μι. Η Τρίτη συμφωνία του Μπετόβεν, η Ηρωική, καθώς και η προτελευταία του Μότσαρτ Κ. 543 είναι γραμμένες σε Ε (μι) ύφεση μείζονα. Η Τετάρτη του Μπραμς σε Ε (μι) ελάσσονα. Εε

* * *

(AM ἔ ψιλόν

Α και εἴ)

1. το πέμπτο γράμμα τού ελληνικού αλφαβήτου

2. (ως αριθμητικό) α) ε'

πέντε ή πέμπτος

β) (ε,)

5.000.